Νομοθετικό πλαίσιο για το «bullying»

I.- Τον Απρίλιο του 2015 ο νομοθέτης ποινικοποίησε το «bullying» τροποποιώντας το άρθρο 312 ΠΚ με τίτλο «σωματική βλάβη ανηλίκων κ.λπ.» με το άρθρο 8 του Ν 4322/2015 (ΦΕΚ Α΄ 42/27.4.2015) μετατρέποντάς το σε «πρόκληση βλάβης με συνεχή βάναυση συμπεριφορά». Σύμφωνα με το άρθρο αυτό, όπως ίσχυε μέχρι τη θέση σε ισχύ του νέου Ποινικού Κώδικα :

Άρθρο 8 N. 4322/2015

«Άρθρο 312

Πρόκληση βλάβης με συνεχή σκληρή συμπεριφορά

1. Αν δεν συντρέχει περίπτωση βαρύτερης αξιόποινης πράξης, τιμωρείται με φυλάκιση, όποιος με συνεχή σκληρή συμπεριφορά προξενεί σε τρίτον σωματική κάκωση ή άλλη βλάβη της σωματικής ή ψυχικής υγείας. Αν η πράξη τελείται μεταξύ ανηλίκων δεν τιμωρείται εκτός αν η μεταξύ τους διαφορά ηλικίας είναι μεγαλύτερη από τρία (3) έτη, οπότε επιβάλλονται μόνο αναμορφωτικά ή θεραπευτικά μέτρα.

• Αν το θύμα δεν συμπλήρωσε ακόμη το δέκατο όγδοο (18ο) έτος της ηλικίας του ή δεν μπορεί να υπερασπίσει τον εαυτό του και ο δράστης το έχει στην επιμέλεια ή στην προστασία του ή ανήκει στο σπίτι του δράστη ή έχει μαζί του σχέση εργασίας ή υπηρεσίας ή το έχει αφήσει στην εξουσία του ο υπόχρεος για την επιμέλειά του ή του το έχουν εμπιστευθεί για ανατροφή, διδασκαλία, επίβλεψη ή φύλαξη έστω προσωρινή, αν δεν συντρέχει περίπτωση βαρύτερης αξιόποινης πράξης, επιβάλλεται φυλάκιση τουλάχιστον έξι (6) μηνών. Με την ίδια ποινή τιμωρείται όποιος με συστηματική παραμέληση των υποχρεώσεών του προς τα προαναφερόμενα πρόσωπα γίνεται υπαίτιος να πάθουν σωματική κάκωση ή βλάβη της σωματικής ή ψυχικής τους υγείας.»

ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΗ 4322/2015

«Με την προτεινόµενη ρύθµιση αντικαθίσταται το άρθρο 312 του Ποινικού Κώδικα (έως σήµερα υπό τον τίτλο: σωµατική βλάβη ανηλίκων). Ποινικοποιείται η συνεχής σκληρή συµπεριφορά εφόσον προξενεί όχι µόνο σωµατική κάκωση, αλλά και βλάβη της σωµατικής ή ψυχικής υγείας σε άτοµα οποιασδήποτε ηλικίας.

Βαρύτερη ποινή, υπό την επιφύλαξη σχετικής ρήτρας επικουρικότητας, επιβάλλεται αν το θύµα είναι ανήλικο ή ανυπεράσπιστο ή ήταν υπό την επιµέλεια ή την εξουσία του δράστη, καθώς και αν η βλάβη προήλθε από παραµέληση των υποχρεώσεων του δράστη (εγκατάλειψη). Η λέξη «κακόβουλα» συνιστά αξιολογική έννοια και µάλιστα ιδιαίτερα αόριστη και για αυτό το λόγο αντικαταστάθηκε από τη φράση συστηµατική παραµέληση. Επισηµαίνεται πάντως ότι η πράξη µεταξύ ανηλίκων παραµένει ατιµώρητη εκτός εάν υπάρχει διαφορά ηλικίας άνω των τριών ετών, καθώς οι συµπεριφορές αυτές µεταξύ ανηλίκων της ίδιας ηλικίας θα πρέπει να αντιµετωπίζονται µε µέτρα διαπαιδαγώγησης και όχι εµπλοκής µε τον ποινικό νόµο.

Η νοµοθετική αυτή εξέλιξη κρίνεται αναγκαία για την προστασία εννόµων αγαθών, κυρίως ενός συγκεκριµένου κύκλου ευάλωτων κοινωνικών οµάδων (ανήλικων και νεαρών ενήλικων), απέναντι σε ένα σύνθετο είδος εγκληµατικής συµπεριφοράς που υλοποιείται µε επαναλαµβανόµενο –συνεχή, σκληρό τρόπο (συνήθως άσκηση σωµατικής και ψυχολογικής βίας –εκφοβισµού, που υποδαυλίζονται και από ρατσιστικές αντιλήψεις και στερεότυπα). Άλλωστε, η ποινική αυτή καταστολή συµβιβάζεται µε τη βασική αρχή της αντιµετώπισης του ποινικού δικαίου ως ultima ratio, αφού ενεργοποιείται µόλις µε την επέλευση ορισµένων βλαπτικών αποτελεσµάτων, όπως η σωµατική κάκωση ή άλλη βλάβη της σωµατικής και ψυχικής υγείας».

Καινοτομίες διάταξης ν. 4322/2015

Α.- Καλύπτει οποιαδήποτε σκληρή συμπεριφορά ασκείται και σε ενηλίκους, δεδομένου ότι η προηγούμενη διάταξη του άρθρου 312 ΠΚ τιμωρούσε την πρόκληση κακώσεων με συνεχή σκληρή συμπεριφορά, μόνο σε θύματα κάτω των 17 ετών και συνεπώς δεν μπορούσε να καλύψει περιπτώσεις όπου το θύμα ήταν ενήλικο, ιδίως ηλικιωμένους που είναι συχνά θύματα συνεχούς σκληρής συμπεριφοράς.

Β.- Περαιτέρω, η διάταξη του 4322/2015 αναφέρεται ρητά και στην πρόκληση βλάβης στην ψυχική υγεία και όχι μόνο στη σωματική, όπως η ισχύσασα πριν το 2015, η οποία αναφερόταν μόνο σε κακώσεις της υγείας εν γένει.

II.- Το άρθρο 312 τροποποιήθηκε, ως μέρος του νέου Ποινικού Κώδικα (Ν. 4619/11.06.2019- ΦΕΚ Α’ 95), ο οποίος άρχισε να ισχύει την 01.07.2019. Το νέο άρθρο 312 ΠΚ, όπως ισχύει σήμερα, υπό τον νέο τίτλο «Σωματική βλάβη αδυνάμων ατόμων», έχει ως ακολούθως :

Άρθρο 312 ΝΕΟΥ ΠΚ

«Σωματική βλάβη αδυνάμων ατόμων

1. Όποιος προκαλεί σωματική κάκωση ή βλάβη της υγείας σε ανήλικο ή σε πρόσωπο που δεν μπορεί να υπερασπίσει τον εαυτό του, εφόσον τα πρόσωπα αυτά βρίσκονται υπό την επιμέλεια ή την προστασία του δράστη βάσει νόμου, δικαστικής απόφασης ή πραγματικής κατάστασης, συνοικούν με τον δράστη ή έχουν μαζί του σχέση εργασίας ή υπηρεσίας, τιμωρείται: α) για την πράξη του άρθρου 308 παρ. 1 εδάφιο α`, με φυλάκιση τουλάχιστον ενός έτους, β) για την πράξη του άρθρου 309, με φυλάκιση τουλάχιστον δύο ετών, γ) για την πράξη του άρθρου 310 παρ. 1 εδ. α`, με φυλάκιση τουλάχιστον τριών ετών και αν επεδίωκε την πρόκληση βαριάς σωματικής βλάβης, με κάθειρξη και δ) για την πράξη του άρθρου 311, με κάθειρξη.

• Οι ίδιες ποινές επιβάλλονται όταν η πράξη τελείται σε βάρος συζύγου κατά τη διάρκεια του γάμου ή σε βάρος συντρόφου κατά τη διάρκεια της συμβίωσης. Η τέλεση της πράξης σε βάρος εγκύου συνιστά επιβαρυντική περίπτωση.

• Με την πρόκληση σωματικής βλάβης σε βάρος ανηλίκου κατά την παράγραφο 1 στοιχείο α` εξομοιώνεται και η τέλεση των πράξεων των προηγούμενων παραγράφων ενώπιον ανηλίκου.

• Με την πρόκληση σωματικής βλάβης κατά την παράγραφο 1 στοιχείο γ` εξομοιώνεται και η μεθοδευμένη πρόκληση έντονου σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία, ή ψυχικού πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβη, ιδίως με την παρατεταμένη απομόνωση σε βάρος των προσώπων της πρώτης παραγράφου».

ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΗ 312 ΝΕΟΥ ΠΚ

«Τροποποιείται αρχικά ο τίτλος του άρθρου, ώστε να αποσαφηνιστεί ότι η διάταξη καταλαµβάνει πλέον όλες τις πράξεις σωµατικής βλάβης που στρέφονται κατά αδύναµων ατόµων, εφόσον βρίσκονται υπό την επιµέλεια ή την προστασία του δράστη βάσει νόµου, δικαστικής απόφασης ή πραγµατικής κατάστασης, συνοικούν µε τον δράστη ή έχουν µαζί του σχέση εργασίας ή υπηρεσίας. Έτσι η νέα διάταξη φιλοδοξεί να καλύψει και το έγκληµα της ενδοοικογενειακής βίας, το οποίο µε τη µορφή που του έχει δοθεί στο ν. 3500/2006, εγείρει σοβαρά δογµατικά προβλήµατα (βλ. σχετικά Ε. Συµεωνίδου – Καστανίδου, Το νοµοσχέδιο για την ενδοοικογενειακή βία, ΠοινΔικ 2006, σ. 1051, Α. Χαραλαµπάκη, Ο ν. 3500/2006 για την αντιµετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας, ΠΛογ 2008, σ. 720).

Στην προτεινόµενη διάταξη απειλούνται αυξηµένες ποινές για όλες τις µορφές της σωµατικής βλάβης όταν τελούνται κατά των προσώπων που αναφέρθηκαν πιο πάνω (απλή, επικίνδυνη, βαριά και θανατηφόρα), χωρίς να θεωρείται πλέον αναγκαία η διαπίστωση συνεχούς σκληρής συµπεριφοράς. Διευρύνεται άλλωστε η εφαρµογή του νόµου ώστε να επιβάλλονται οι ποινές αυτές για πράξεις που στρέφονται σε βάρος όλων των ανηλίκων και όχι µόνο εναντίον αυτών που δεν συµπλήρωσαν το δέκατο έβδοµο έτος.

Καταργείται επιπλέον η κακόβουλη παραµέληση των υποχρεώσεων, ως αυτοτελής τρόπος τέλεσης του εγκλήµατος. Το έγκληµα µπορεί βεβαίως να τελεστεί µε παράλειψη, εφόσον υπάρχει ιδιαίτερη νοµική υποχρέωση δράσης. Έτσι η αναφορά στην κακόβουλη παραµέληση κρίθηκε περιττή.

Προβλέπεται επίσης η επιβολή αυξηµένων ποινών για τις σωµατικές βλάβες που προκαλούνται σε βάρος του συζύγου κατά τη διάρκεια του γάµου ή σε βάρος του συντρόφου κατά τη διάρκεια της συµβίωσης, χωρίς να χρειάζεται να αποδειχθεί ότι τα συγκεκριµένα άτοµα βρίσκονται σε αδύναµη θέση. Στις περιπτώσεις αυτές η αδύναµη θέση θεωρείται ως δεδοµένη, εξαιτίας των δεσµεύσεων που δηµιουργεί η συµβίωση.

Προβλέπεται ακόµη ότι η τέλεση της πράξης σε βάρος εγκύου συνιστά επιβαρυντική περίπτωση, όπως και ότι µε την πρόκληση απλής σωµατικής βλάβης σε βάρος ανηλίκου εξοµοιώνεται και η τέλεση των σωµατικών βλαβών ενώπιόν του. Αντίθετα, εξοµοιώνεται µε βαριά σωµατική βλάβη η τέλεση βασανιστηρίων σε βάρος των αδύναµων προσώπων στα οποία αναφέρεται ο νόµος».

Επισημάνσεις για το νέο 312 ΠΚ

Ο νομοθέτης φαίνεται να συγκεντρώνει το ενδιαφέρον του στο έγκλημα της ενδοοικογενειακής βίας, αφήνοντας στην άκρη το bullying. Υποκείμενο των εγκλημάτων του 312 ΠΚ πλέον δεν μπορεί να είναι οποιοσδήποτε, αλλά ο έχων την επιμέλεια ή την προστασία του θύματος βάσει νόμου, δικαστικής απόφασης ή πραγματικής κατάστασης, ή όποιος συνοικεί με τον θύμα ή έχει μαζί του σχέση εργασίας ή υπηρεσίας. Συνεπώς, φαίνεται να εκφεύγουμε από το πεδίο ενδιαφέροντος της τιμωρίας του bullying, χωρίς όμως η αιτιολογική έκθεση του νόμου να κάνει σχετική μνεία. Μένει να δούμε πως θα διαμορφωθεί η νομολογία ή αν θα αλλάξει εκ νέου η νομοτυπική μορφή του 312 ΠΚ, εντάσσοντας το

bullying συγκεκριμένα ως μορφή σωματικής βλάβης αδυνάμων ατόμων. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι σε κάθε περίπτωση, πράξεις βίας, απειλής, σωματικών βλαβών ή προσβολής της τιμής προσώπου που μπορεί να υπάγονται στην έννοια του bullying εξακολουθούν να τιμωρούνται από τις αντίστοιχες διατάξεις του ΠΚ ενώ το θύμα μπορεί να αξιώσει και χρηματική ικανοποίηση ως αποζημίωση για την πιθανή υλική ζημία που υπέστη αλλά και την ηθική του βλάβη, μέσω των πολιτικών δικαστηρίων σύμφωνα με τις διατάξεις του Αστικού Κώδικα.

Κρίσιμη και σημαντική, σε κάθε περίπτωση, είναι αλλαγή που επέφερε ο νέος ΠΚ είναι ότι ως ανήλικοι νοούνται αυτοί που κατά τον χρόνο τέλεσης της πράξης έχουν ηλικία μεταξύ δωδέκατου και δέκατου όγδοου έτους της ηλικίας τους συμπληρωμένων, σε αντίθεση με την προισχύσασα διάταξη, η οποία όριζε το κατώτερο όριο στο όγδοο έτος. Η εν λόγω τροποποίηση έχει ως σκεπτικό ότι οι πράξεις ανηλίκων νεότερων των δώδεκα ετών αποτελούν αντικείμενο ενασχόλησης των υπηρεσιών κοινωνικής πρόνοιας και όχι των ποινικών δικαστηρίων, καθώς και ότι η μεταχείριση των ανηλίκων δεν έχει ως στόχο την τιμωρία, αλλά τη διαπαιδαγώγηση και την υποστήριξή τους με στόχο την κοινωνική τους ένταξη και την αποτροπή τους από την τέλεση άλλων εγκληματικών πράξεων. Συνεπώς, ανήλικος κάτω των 12 ετών δεν μπορεί να έχει ποινική ευθύνη για το bullying (όπως και για κάθε άλλο έγκλημα).

Για το διαδικτυακό bullying εφαρμόζονται τα άρθρα 348^Α (πορνογραφία ανηλίκων), 348Β’ (προσέλκυση παιδιών για γενετήσιους λόγους) και 348Γ’ ΠΚ (πορνογραφικές παραστάσεις ανηλίκων).

Επιπλέον σύμφωνα με το άρθρο 360 ΠΚ περί «παραμέλησης εποπτείας ανηλίκου» απειλούνται με ποινή φυλάκισης και οι γονείς/ κηδεμόνες/ έχοντες την επιμέλεια του ανηλίκου. Πιο συγκεκριμένα: «1. Όποιος, ενώ έχει υποχρέωση εποπτείας ανηλίκου νεότερου από δεκαπέντε έτη παραλείπει να το παρεμποδίσει από την τέλεση αξιόποινης πράξης, τιμωρείται με φυλάκιση έως ένα έτος, αν δε συντρέχει περίπτωση να τιμωρηθεί αυστηρότερα με άλλη διάταξη.2. Αν ο υπαίτιος της παράλειψης είναι πρόσωπο που έχει την επιμέλεια του ανηλίκου και ιδίως γονέας ή επίτροπος υπό την υπεύθυνη επιμέλεια του οποίου έχει τεθεί ο ανήλικος σύμφωνα με τα άρθρα 122 και 123, επιβάλλεται φυλάκιση έως δύο έτη ή χρηματική ποινή.»

Ενώ και οι εκπαιδευτικοί φέρουν ποινική και πειθαρχική ευθύνη όταν η πράξη τελέσθηκε από άτομο του οποίου είχαν την εποπτεία σύμφωνα με τον άρθρο 107 του Υπαλληλικού Κώδικα.

Επίσης, σε ειδικές περιπτώσεις θα μπορούσε να εφαρμοστεί και ο ν. 4285/2014 για το ρατσισμό και την ξενοφοβία βλ. αρ. 1 του νόμου 4285/2014 (λ.χ. περίπτωση ανήλικου μαθητή που υφίσταται bullying επειδή είναι άλλης εθνικότητας ή διαφορετικού σεξουαλικού προσανατολισμού)

http://www.odigostoupoliti.eu/nomos-42852014-katapolemisi-ratsismou-ke- xenofovias/

Επίσης σύμφωνα με το άρθρο 19 του Ν. 4703/2020 προβλέπεται η σύσταση Διεύθυνσης Πρόληψης της Βίας στο Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη με συγκεκριμένες αρμοδιότητες (η ενδοσχολική βία και ο σχολικός εκφοβισμός εμπίπτουν στις αρμοδιότητές της) και με δυνατότητα συνεργασίας της σε τοπικό επίπεδο με διάφορους φορείς αλλά και με τα ΤΟΣΠΠΑ υπό τις επιστημονικές οδηγίες και κατευθύνσεις του Κεντρικού Συμβουλίου Πρόληψης της Παραβατικότητας (αρ.16 παρ.4 Ν 2713/1999) το οποίο εφεξής θα λειτουργεί υπό την εποπτεία της Διεύθυνσης Πρόληψης της Βίας.

https://www.lawspot.gr/nomikes-plirofories/nomothesia/n-4703-2020/arthro-19- nomos-4703-2020-systasi-dieythynsis-prolipsis